Türkiye’de yaşanan ekonomik problemlerin ve yoksulluğun giderek derinleşmesiyle Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası‘nın (TCMB) ismini haberlerde sıkça duymaya başladık. TCMB’nin para siyasetleri, faiz kararları ve idaresinde yaşanan değişikliklerle, yurttaşların başı oldukça karışık. İşte, Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası ve faiz siyaseti ile ilgili bilinmesi gerekenler…
TÜRKİYE CUMHURİYETİ MERKEZ BANKASI NEDİR?
Merkez bankaları, ülkelerin para siyasetlerinden sorumlu kurumlardır. Başka bankalardan farklı olan merkez bankaları, faaliyetleri ile her bir bireyin günlük hayatını yakından etkiler. ‘Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’da (TCMB), kolay tarifiyle Türkiye‘deki para ve kur politikalarının yönetilmesinden sorumlu kurumdur. Merkez bankalarının uyguladıkları siyasetler ve kurumsal yapıları, içinde bulundukları ülkenin siyasi ve toplumsal gelişmeleri ile iktisat siyasetlerinin bütününden başka düşünülemez.
Bu nedenle, merkez bankalarının misyon ve yetkileri vakitle değişmiştir. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’nın kurumsal yapısı ve siyasetleri da vakit içinde iktisadın ve günün gereklerine bağlı olarak değişimler geçirmiştir.
TÜRKİYE CUMHURİYETİ MERKEZ BANKASI TARİHÇESİ
1854 yılında Kırım Savaşı sırasında yurt dışından birinci sefer borçlanılmış, ardından Osmanlı Hükûmeti ve Avrupa ülkeleri arasında dış borçların ödenmesi konusunda aracılık misyonu üstlenecek bir devlet bankasına muhtaçlık duyulmuştur. Bu hedefle 1856 yılında, merkezi Londra’da bulunan İngiliz sermayeli “Ottoman Bank (Bank-ı Osmanî)” kurulmuştur.
Osmanlı Bankasının sermayesinin yabancılara ilişkin olmasının vakitle reaksiyonlara yol açması ve İkinci Meşrutiyet Dönemi’nde bu reaksiyonların ağırlaşması, ulusal bir merkez bankası kurulması fikrinin temelini oluşturmuştur.
3 Ekim 1931 tarihinde faaliyetlerine başlayan Merkez Bankası, bağımsızlığının ve başka kamu kurumlarından farklılığının bir göstergesi olarak anonim şirket olarak kurulmuştur. Kuruluş Kanunu’na nazaran Merkez Bankası’nın temel maksadı ülkenin ekonomik kalkınmasını desteklemektir. Banka, banknot basma yetkisine tek elden sahip duruma getirilmiştir.
1970‘lerdeki ‘döviz darboğazı‘ daima artarak ülkeyi ağır bir buhrana sürükledi. Krizi aşmak içim gelişirilen “Dövize çevrilebilir Türk Lirası mevduat hesapları” üzere gerçeklikten uzak, kısa vadeli fikirler, bir mühlet sonra krizin daha da ağırlaşmasına neden oldu.
Merkez Bankasının aktifliğini artırmaya yönelik çalışmalar sonucunda 1970 yılında yeni bir kurucu kanunun kabul edilmesiyle Merkez Bankası tarihinde yeni bir periyot başlamıştır. Bu kanun ile Merkez Bankası kısmen de olsa, periyodun ekonomik alanda ve merkez bankacılığı alanında farklı bir yapıya kavuşmuştur.
2001 KRİZİYLE MERKEZ BANKASI
2001 yılı ve sonrasında Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası 2001 yılında yaşanan ‘ekonomik krizin‘ ardından 22 Şubat 2001 tarihinde dalgalı kur rejimine geçilmiştir ve iktisatta bir yapısal dönüşüm süreci başlamıştır.
Ülkemizde 2001 yılından evvel uzun müddet yüksek enflasyon yaşanmış, lakin uygulanan siyasetler ve alınan tedbirler enflasyonu düşürmede kâfi olamamıştır. Bunun nedenleri;
• Para siyasetinin temel emelinin belirlenmemiş olması,
• Merkez Bankasına birbiriyle çelişen farklı misyonların verilmiş olması,
• Merkez Bankasının Hazineye kısa vadeli avans (borç) sağlamasıydı.
TL’NİN BEDEL KAYBI NE VAKİT BAŞLADI?
ABD Merkez Bankası Fed, 2008 global krizinden bu yana piyasalara sağladığı ‘likidite desteğini’ sonlandırdı. Amerika’nın sağladığı likide dayanağı, Türkiye’ye dolar yağmasına neden oluyordu. Fed’in aldığı bu karar da başka kararlar üzere en çok Türkiye üzere gelişmekte olan ‘kırılgan’ ülkeleri etkiledi.
2013 yazında dolar 2 TL’yi geçti. O periyot TCMB’nın lideri olan Fazilet Başçı, “Biz TL’nin bedelini aslanlar üzere koruyacağız. Bunu yalnızca döviz silahıyla yapacağız. Faiz silahını kullanmayacağız. Türk Lirası’nı paha kazandırıcı şokları bizden bekleyin. Çok enteresan hareketler yapacağız. Faiz konusunda bizden şok beklemeyin. Faiz artışı beklemeyin, faiz sabit beklentisini bekleyin” diyerek para siyasetinin ne olacağı konusunda kesin bir hal koymuştu.
Ama o devrinin bugünki ‘faize karşı duruş‘ siyasetinden bir farkı vardı. Başçı, dolara müdahale etmek için Swap’la gelen borç niteliğindeki dövizi değil, Merkez Bankası rezervlerinin ana kaynaklarından biri olan ihracatçıların reeskont kredilerini bir savunma aracı olarak kullanıyordu. O periyotta rezervlere reeskont kredilerinden ayda yaklaşık 1.5 milyar dolar civarında katkı geliyordu.
Haziran 2013’ten 2016 Nisan’ına dek çabucak her gün döviz satışı yapıldı. Günlük satışlar 20-50 milyon dolar civarında seyderediyordu.
En hassas durumdaki ülkelerin ortasında bulunan Türkiye’ye negatif tesirler, 2015 Amerikan Merkez Bankası’nın faiz arttırmasıyla başladı. Amerikan Merkez Bankası (Fed) 2015 yılında, 2006’dan bu yana birinci kez faiz artırma kararı almıştı.
TCBM’NİN FAİZ ARTTIRIMI
TCMB’nin faize karşı öne koyduğu müdahaleler ekonomiyi kurtaramadı. Faize karşı savaş açan yetkililer içi artık faiz artırımı kararı mecburi oldu. 29 Ocak 2014’te gece yarısı Para Siyaseti Şurası toplantısı yapıldı ve 550 baz puanlık şok faiz artışı geldi.
Yapılan atılım, devrin başbakanı AKP’li Recep Tayyip Erdoğan‘ı hayli kızdırdı ve 2014’ün Nisan ayında yani 30 Mart 2014 seçimlerinden sonra Erdoğan’dan Merkez Bankası’na “faizi düşürün” daveti geldi. AKP’li Erdoğan, her seferinde faiz arttırımına karşı olan sert duruşunu yinelemeye devam etti. O devirde de tekrar ekonomistlerden faizin artırılmamasının Türkiye’ye berbat sonuçları olacağı ihtarları geliyordu.
AKP SİYASETİ İLE MERKEZ BANKASI
Merkez Bankası’nın ‘AKP iktidarı’ altındaki idaresinde, son yıllarda ekonomiyi ayakta tutmak için başvurduğu akıldışı prosedürler, kamuya yansıtılan TL’nin kıymetini muhafaza fikri; kapalı kapılar ardında gerçekleşen yüz milyar dolardan fazla döviz satışı, boşalan rezervi doldurmak için Swap’la bankalardan borç alınan paranın kullanılması, sermaye denetimleri, daima olarak değiştirilen yetkililer, 1970’lerin sonundaki istikrarsız ve yanlış siyasetlerle yönetilen görüntüyle paralellik göstermektedir.
Türkiye, 2002 seçimlerinden beri iktidarda tek bir güç olan siyasal islamcı AKP ile yönetiliyor. AKP’li Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın gölgesinde hareket eden parti, en başından beri faiz arttırımına karşı halini, Merkez Bankası’na da benimsetmiştir.
Bugün, TL’deki çöküşün en büyük sebebi olarak görülen genel kanı, Türkiye’nin faizleri düşük tutarak ekonomik büyümeyi ve ihracat potansiyelini rekabetçi kur ile sağlamak tarafındaki siyasetidir.
MERKEZ BANKA’SINDA ‘GÖREVDEN ALINMA’ KRİZLERİ
TCMB başkanlık koltuğunda başında 2016’dan beri bulunan Murat Çetinkaya misyondan alınmış, yerine Murat Uysal gelmişti. 2019’da vazifeye gelen Murat Uysal yalnızca 16 ay koltukta kalabildi. Bu da Cumhuriyet tarihinde birinci kez, 16 ay içinde iki Merkez Bankası Lideri’nin misyondan alınması olarak tarihe geçti.
Ardından TCMB Başkanlığı’na Naci Ağbal getirildi. Naci Ağbal yalnızca 132 gün vazife yapabildi. Yine Cumhuriyet tarihinde birinci kez, Merkez Bankası’na 20 ay içinde dördüncü lider atanmış oldu.
Ağbal’ın akabinde vazifeye gelen son isim, Şahap Kavcıoğlu oldu. Kavcıoğlu, 20 Mart 2021’den beri TCMB Lideri olarak vazifede.
Mayıs 2021’e gelindiğinde Merkez Bankası’na müdahaleler sürmeye devam etti. Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası Lider Yardımcısı Oğuzhan Özbaş vazifeden alındı, yerine Prof. Dr. Semih Tümen getirildi.
2021’in kasım ayı yeniden vazife değişikliklerine konut sahipliği yaptı. Bu sefer deTürkiye Cumhuriyet Merkez Bankası lider yardımcıları Prof. Dr. Semih Tümen ve Dr. Uğur Namık Küçük ile Para Siyaseti Şurası Üyesi Prof. Dr. Abdullah Yavaş misyondan alındı.
Görevden alınan iki lider yardımcısının yerine yalnızca bir kişi atandı bu isim ise Taha Çakmak oldu. Prof. Dr. Yusuf Tuna ise Para Siyaseti Konseyi üyeliğine getirildi.
2022 YILI MERKEZ BANKASI’NIN PARA POLİTİKASI
2021 Aralıkta 14 ülkenin merkez bankası siyaset faizinde artışa gitti. Tek indirim Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası’ndan geldi. Eylül’den bu yana TL’nin döviz kurları karşısındaki bedel kaybı yüzde 100’ü buldu. Özetle TCMB, dünyada faiz indirimine giden tek ülke oldu.
Piyasalar, Ukrayna Rusya savaşı ve Çin’deki corona virüsü kısıtlamalarının yarattığı global krize odaklanırken Fed, 2022 yılının birinci faiz kararını açıkladı. Fed, siyaset faizini değiştirmeyerek yüzde 0 – 0.25 aralığında sabit bıraktı.
Faiz kararı sonrası Fed’in yayınladığı metinde faiz artışlarının yakında başlayacağı tabir edilirken, bilançonun küçültülmesine yönelik operasyonun da sıkılaşmanın akabinde geleceği belirtildi.
DÜNYA FAİZ ARTTIRIMINDA
2022 Mayıs ayına gelindiğinde ABD Merkez Bankası (Fed), beklentiler dahilinde siyaset faizini 50 baz puan artışla yüzde 0,75-1,00 aralığına yükseltti. Fed, mayıs ayı toplantısında 50 baz puanlık artışını açıkladıktan sonra Dünya Merkez Bankalar faizi yükseltti.
Türkiye, ise 2021 yılı Eylül ayından Aralık ayına kadar 500 baz puan faiz indirerek siyaset faizini yüzde 14’e indirmişti. 2022 Mayıs’ında da faizin yüzde 14 seviyesinde sabit tutulmasına karar verdi. TCMB, böylece 2022’nin son 4 toplantısında pas geçmiş oldu.
2022 Haziran ayına gelindiğinde Fed siyaset faizini 75 baz puan artırarak yüzde 1.50-1.75 aralığına çekti. Böylelikle Fed, Kasım 1994’ten bu yana birinci kere 75 baz puanlık bir artırım kararı almış oldu.
TCMB, ise Haziran ayı toplantısı sonrasında faiz kararını yeniden sabit tuttuğunu açıkladı. Politika faizi 14’te bırakıldı.
Bugün TCMB, yılın yedinci faiz kararı açıklandı. Merkez Bankası Merkez Bankası Temmuz ayı faiz kararında bu ay da değişikliğe gitmedi ve yüzde 14 olan siyaset faizini sabit tuttu.
Özetle TCMB tüm dünyanın zıddı istikametinde hareket ederek ocak, şubat, mart, nisan, mayıs ve haziranda rastgele bir değişikliğe gitmemiş oldu.
”Faizi ve sömürüyü reddeden yapısıyla İslam iktisadı, krizden çıkışın anahtarıdır” görüşü ile hareket eden Cumhurbaşkanı Erdoğan, faizle uğraşta dini referansları kullanarak iktisat siyasetlerini şekillendiriyor.