Derya Kap
“Sivil Toplumda Bayan Olmak” başlıklı belgenin son yazısında, eşitsizliği hak temelli çalışan STK’lardaki tezahürleri üzerinden ele alıp, toplumsal cinsiyet eşitliğinin ve demokratikleşmenin tabanı olarak “yeni bir sivil alan” imkanını tartışıyoruz.
Kadınların sivil toplumdaki varlığının Türkiye’nin büyük kentleri ile öteki bölgeleri ortasında farklılık gösterip göstermediği sorusunu Diyarbakır, Van ve Trabzon’daki faaliyetlerinden yola çıkarak yanıtlayan bayanlar, kimi farklılıklar görülse de genel olarak sivil alandaki varlıklarının hudutlu olduğunu söylüyor.
“Türkiye’nin doğusuna gidildikçe işlerin karmaşık ve sıkıntı olduğu, batıdaki bölgelerde ise rahat yürütüldüğü” görüşüne katılmadığını söyleyen Selen Doğan, batı kıyılarındaki vilayetlerde bile toplumsal cinsiyet odaklı, hak temelli örgütlenmenin zayıf ve yetersiz olduğunu; buna rağmen birtakım örneklerde doğudaki bölgelerde çeşitliğinin çoğaldığını gözlemlediğini söylüyor.
Diyarbakır Stratejik Araştırmalar Enstitüsü’nden Derya Meryem’e nazaran, Güneydoğu’da 1990’lı yıllarda erkeklerin cezaevine girmesi ve faili meçhul cinayetler, hak savunuculuğu ve örgütlenme faaliyetlerinin bayanlarla ilerlemesini sağladı. “Cumartesi Anneleri, Barış Anneleri, Beyaz Tülbentliler üzere bayanların öncülüğünde başlayan sivil hareketler buna örnek.”
Trabzon’da bayan örgütleri içinde yer alan Teşrife Boysan ise Karadeniz özelinde, “toplumsal cinsiyet eşitliği kavramının canavarlaştırıldığını” söylüyor. İstanbul Sözleşmesi’nden çıkılmasının akabinde yürüttükleri çalışmalarda kelam konusu kavram yerine, “kadın-erkek eşitliği” ya da “cinsiyet eşitliği” üzere kavramları tercih ettiklerini söyleyen Boysan, “kentte toplumsal cinsiyet eşitliği ‘hepimizi LGBTİ+ yapacaklar’ halinde algılanıyor”, diyor.
“Van’da sivil toplum faaliyetlerinde bayan olmanın önündeki maniler devletin katı yapısından kaynaklanıyor. Bunu aşmakta ve çalışmakta zorlanıyoruz” tespitini yapan Zozan Özgökçe, bölgede bayana yönelik şiddet, LGBTİ+ hususlarını çalışmanın da çok güç olduğunu vurguluyor. 2016’da KHK’yla kapatılan Van Bayan Derneği’nde Kürt ve mülteci dâhil her bölümden bayanla birlikte, LGBTİ+ üniteleri olduğunu belirtiyor ve ekliyor: “Dernekte LGBTİ+ haklarıyla ilgili bir seminer düzenliyorduk. Erkekler cami önünden derneğe yanlışsız yürüyüş yaparak, bizi sıkıntı durumda bıraktılar. Hasebiyle, LGBTİ+ hakları alanında Van üzere politik bir kentte çalışmak çok daha güç.”
Sivil toplumda bayana yönelik ayrımcılığın bir öteki tezahürü genç olmak üzerinden tecrübeleniyor. Global Eşitlik ve Kapsayıcılık Ağı Derneği Lideri ve en genç dernek liderlerinden biri olan Ayşe Kaşıkırık, “kadın olmak Türkiye’de sıkıntı, sivil toplumda bayan olmak daha sıkıntı. Sivil toplumda genç bayan olmak bence çok daha zor” diyor ve gençliğinin kendisine karşı bir tenkit öğesi olarak kullanıldığını belirtiyor. Ayrıyeten, STK’larda yaşı ileri bayanların genç bayanlara, idare şurası üyelerinin ise öbür üyelere karşı bir hiyerarşi uyguladığını gözlemlediğini aktarıyor.
Bu tespitleri onaylayan Teşrife Boysan, bayan hareketinde deneyim ve yaşın hiyerarşi yarattığını kabul ediyor. Trabzon özelinde, sivil toplumda gençlerin ve genç bayanların varlığından kelam edilemeyeceğini söyleyen Boysan’a nazaran, “özellikle 2016 darbe teşebbüsünün akabinde gençlerin sivil topluma ilgisi daha da azaldı. Gençler yalnızca muhakkak ve hudutlu alanlarda, CV’lerine eklemek için STK’lara katılıyor.”
Bu görüşlerden farklı olarak sivil toplumun gençlerden daha fazla ilgi gördüğünü düşünen Funda Şenol-Cantek, gençlerin sivil toplumu kendini tabir etme, haksızlıklarla gayret ve özgürleşip güçlenebileceği alan olarak gördüğünü kaydediyor.
Bu olumsuz tablonun tahlili konusunda sivil alana genç bayanların iştirakini artırmak için Selin Nakıpoğlu yapılması gerekenleri şöyle özetliyor: “Öncelikle toplumsal cinsiyet eşitliğinin ehemmiyetini yeterli anlatıp gençlere ulaşmak, akabinde STK’larda gençlere el vermek, tecrübe aktarmak, bilgi hiyerarşisi uygulamamak.” Bahar Yavuz da genç bayanların sivil alanda daha çok yer alması için iştiraklerinin işe yaradığını görmeleri ve görünürlüklerinin arttırılması gerektiğini düşünüyor.
TOPLUMSAL CİNSİYET EŞİTLİĞİNİN VE DEMOKRATİKLEŞMENİN YERİ OLARAK YENİ BİR SİVİL ALAN!
Bu tecrübe paylaşımlarının bir ileri evresinde “STK’lar kendi içlerinde toplumsal cinsiyet eşitliğini sağlamada ne ölçüde istekli ve başarılı?” olduğu sorusu gündeme geliyor.
Funda Şenol-Cantek, toplumsal cinsiyet temelli çalışmayan, yöneticileri erkek olan, bu bahiste duyarlık geliştiremeyen ve örgüt içi demokrasisi zayıf olan STK’ların kurum içinde eşitliği sağlayamadığını kaydediyor: “Kurum içi denetim sistemlerinin, siyaset evraklarının ve yaptırımların oluşturulması gerekiyor”.
Cantek’ten farklı olarak Zarife Akbulut, çalışma ilgilerindeki cinsiyet ayrımcılığının sivil alandaki tüm STK’larda ve her bayan aktörün sorunu olduğunu düşünüyor: Sivil toplumda fobiye, ayrımcılığa maruz kalan LGBTİ+’ların da toplumsal cinsiyet eşitsizliğini gündemine aldığına dikkat çekiyor.
Karar alıcıların mevcut siyaset ve uygulamalarına, sivil alanda erkek hâkim bir yapı ve tavır eşlik ediyor. Yeliz Dede-Özdemir’in kelamlarıyla “mansplaining sivil alandaki erkeklerin de davranışlarının kıymetli bir modülü. Sivil alandaki erkeklerin değerli kısmı bayan ya da LGBTİ+ çabasını desteklediklerini söylese de en kolay bir konuşma ya da olayda erkek olmanın lisanını ve konforunu nasıl kullandıklarını görüyoruz.”
Tüm bu aksiliklere Covid-19 salgının eklenmesiyle birlikte, bayan ve LGBTİ+lar için cinsiyet eşitsizlikleri daha da arttı ve sivil toplum çalışanları da kaçınılmaz olarak bundan etkilendi. Geçtiğimiz şubat ayında yayımlanan Sivil Toplum Muhtaçlık ve Motivasyon Araştırması Raporu, sivil toplum çalışanı bayanların yüzde 55’nin erkeklerden daha fazla gerilimli hissettiğini gösteriyor. Tekrar de sivil toplumda faaliyet yürütenlerin motivasyonlarının hâlâ yüksek olduğunu, bayanların sivil toplumun gücüne daha fazla inandığını ve sivil toplumun gelecekteki tesirine dair daha optimist yaklaştıklarını vurgulamaya paha.
Demokratikleşmenin tabanı olan sivil toplumun, eşitsizliklerin tekrarına ve yenilenmesine taban oluşturan bir alan olarak kalmaması için, ayrımcılık ve hiyerarşiden arınmış model ve anlayışların geliştirilmesi gerekiyor. Ortak Hayatı Geliştirme Vakfı’ndan Hilal Dokuzcan’ın da belirttiği üzere “sivil toplum, çeşitliliğe, kapsayıcılığa, eşitliğe yer olması bakımından kamu ve özel bölüme nazaran daha avantajlı bir alan.” Nurcan Baysal ve Teşrife Boysan’a nazaran sivil alanın sahip olduğu bu avantajları kullanabilmesi için “rol model bayanların öne çıkarılması, görünürlüklerinin artması” ve “yerelde bayan sivil toplumcuların güçlendirilmesi” bilhassa genç bayanların bu alana iştirakinin artışı açısından tesirli olabilir.
Sivil Toplumda Bayan Olmak isimli yazı dizisinin sonunda, sonuç olarak bu yazıda tecrübelerini paylaşan hak temelli STK’larda faaliyetlerini sürdüren bayanların içgörüleri ile genel olarak sivil alanda bayanların ve LGBTİ+’ların kendine çok az yer bulabildiğini ortaya koyan araştırmalar örtüşüyor. Özetle, mevcut durum, sivil toplumda eşitliğin sağlanması için gidilecek uzun bir yol olduğunu gösteriyor.
Öte yandan, sivil toplumun demokratikleşmenin yeri olduğunu hatırladığımızda, eşitlik temelindeki her ilerleme, öteki alanları değiştirme ve dönüştürme potansiyeline de sahip. Çalıştıkları alan ne olursa olsun STK’lar, bayanların ve LGBTİ+’ların tecrübelerinden faydalanarak, çeşitlilik ve kapsayıcılıklarını genişletebilirler. Bu tecrübeler ve bakış açıları ile toplumsal cinsiyet eşitsizliklerinin giderilmesine daha çok katkı sağlayacak yeni bir sivil alanı şekillendirmek mümkün.